معرفی عروسک محلی «پیپاخ» در مسابقه سیم آخر و بازنشر آن در پندری بازخورد خوبی بین گراشی‌ها داشت. همین باعث شد پندری برای گفت‌وگو، به سراغ دو نفر از عروسک‌سازان گراشی برود؛ سمیه شیرین‌بیان و محبوبه جباری.
شروع عروسک‌سازی؛ کودکی و از روی علاقه
سمیه شیرین‌بیان فرزند غلامعباس است. از سیزده سالگی عروسک‌سازی را شروع کرده. او می‌گوید: «از سیزده چهارده سالگی سراغ عروسک‌سازی رفتم. شروعش هم از روی علاقه بود. وقتی که مادربزرگ مادری‌ام (زهرا پورشمسی – مادر چند شهیدِ حادثه هواپیما اِیرباس) برای من عروسک‌های محلی گراشی درست می‌کرد.» محبوبه جباری، ۴۹ ساله است و فرزند رحمت‌اله. از کودکی مشغول دوخت و دوز بوده است. می‌گوید: «من از بچگی کلا صنایع دستی دوست داشتم و همیشه سرگرمی من دوخت و دوز بود.» خانم جباری هم علاقه، به سمت ساخت عروسک کشانده. او می‌گوید: «بیشترین انگیزه‌ام برا عروسک‌سازی اول علاقه و بعدها که برادرم با آقای صلاحی در زمینه فرهنگ بومی گراش فعالیت داشتند آشنا شدند، باعث شد توجه من به سمت صنایع دستی گراش مخصوصا عروسک‌هایش جلب شود.»
از مادربزرگم یاد گرفتم
هر دو عروسک‌ساز فقط عروسک گراشی می‌سازند. اما خانم شیرین‌بیان می‌گوید اگر مدلِ عروسکِ غیرگراشی هم بیاورند، می‌سازد. شیرین‌بیان عروسک‌سازی را از مادربزرگش یاد گرفته و می‌گوید: «مادربزرگ مادری‌ام. چون وقتی که کوچک بودم برایم درست می‌کرد. از وقتی که بچه‌هایش توی هواپیما شهید شدند، با ساخت این عروسک‌ها برای من خودش را مشغول می‌کرد.» اما جباری خودآموز بوده و می‌گوید: «من از کسی یاد نگرفتم. فقط زمانی که تصمیم گرفتم بسازم، از روی کتابچه‌ای که آقای صلاحی داشتند و عروسک‌ها تویش چاپ شده بود، الگوهایش را خودم طراحی کردم و شروع کردم به ساختن.»
اگر مشتری باشد، منبع درآمد هست
خانم شیرین‌بیان در جواب به این سؤال که «ساخت یک عروسک چقدر وقت می‌برد؟» می‌گوید: «بستگی دارد که چه نوع عروسکی باشد. اگر یک‌سره بنشینم یک یا یک روز و نصفی طول می‌کشد، بعضی عروسک‌ها سه یا چها روز طول می‌کشد. اگر همه‌ی وسایلش آماده باشد. اگر آماده نباشد شاید هم بیشتر.» خانم جباری هم جوابی مشابه می‌دهد. می‌گوید: «بستگی دارد چقدر روی عروسک کار شود. حداقل ده روز وقت می‌گیرد.» عروسک‌سازی منبع درآمدی کوچکی هم برای سازنده دارد. جباری می‌گوید: «البته من حرفه‌ای کار نمی‌کنم. اگر یک وقت کسی از من خواست برایش می‌سازم. بله منبع درآمد هست.» شیرین‌بیان هم می‌گوید اگر مشتری باشد، منبع درآمد هم هست.
آیا عروسک‌سازی را به کسی یاد داده‌اید؟
خانم شیرین‌بیان سابقه‌ی تدریس عروسک‌سازی را دارد و می‌گوید: «بله کنار خانم مقامی، خانم دکتر عبدالهی توی مدرسه‌ی امام حسن عسکری (ع) درس می‌دادم.» اما تا به حال کسی از خانم جباری نخواسته که عروسک‌سازی را به او یاد بدهد. جباری از بین عروسک‌سازان گراشی، خانم دمساز و خانم منوچهری را می‌شناسد و می‌گوید: «البته گراش خیلی‌ها عروسک می‌سازند ولی من نمی‌شناسم.» اما شیرین‌بیان مدل‌های عروسکی خودش را خاص می‌داند و می‌گوید: «من تا به حال کسی ندیدم که مثل مدل عروسک‌های من درست کند، با این ظرافت. زیرا من پولک‌ها و یراق‌ها و… را با سوزن و نخ کار می‌کنم. اما مدل‌هایی که دیدم با چسب چسپانده شده‌اند. مدل عروسک‌های من برای میراث فرهنگی تهران هم انتخاب شده و من کتابش را دارم که به ثبت ملی هم رسیده است.»
بِئنه، چیچَکاله، اسپِ، نَنی و پَشَگیر و پیپاخِه
شیرین‌بیان عروسک‌هایی که ساخته را اسم می‌برد: «پرنده‌ی دو سر، خروسه، سروه، قو دوسر، شیطونه، بِئنه، چیچَکاله، اسپِ، نَنی و پَشَگیر، پیپاخِه و …» خانم جباری هم کم‌وبیش اسامی مشابهی را نام می‌برد: «بته، پیپاخه، عروسک چشم‌زخم، پرنده دو سر، سرو، پنجه، بز، اسب» جباری به جز چشم‌زخم، به عروسک‌های گهواره‌آویز را نیز اشاره می‌کند. اما شیرین‌بیان دسته‌بندی‌های عروسک‌ها را به طور مفصل بیان می‌کند: «عروسک ها به چهار بخش تقسیم می‌شود: ۱ـ چشم‌زخم: پیپاخِه (عروسک سه‌گوش)، نَمَکه (آدم نمکی) که انواع مختلفی دارد، آدَمه (آدمک) دو نوع دارد مؤنث و مذکر. ۲ـ عروسک بالای گهواره بچه: مرغیزه دو سر (پرنده دو سر)، خُرِسه (خروس)، عروسک زِنِه (عروسک زن)، عروسک مِردِه (عروسک مرد)، پِنجهِ دست (پنجه دست)، کَئرِه (بزغاله)، سَلوِهِ (درخت سرو)، اسپِه(اَسب)، اُشتُرِا (شتر)، بُتَّهِ (بته یا گل جقه ای). ۳ـ انواع عروسک‌های اسباب بازی: بِئنِه (انواع عروسک)، چیچَکالِه (انواع عروسک نوزاد)، نَنی و پَشَگیر (گهواره و پشه بند). ۴ـ دست‌دوزهای سنتی: بادزَن (بادبزن)، مُشَب (بادبزن آتش)، سَر غیری (دستگیره قوری)، لی‌چَشِه (چشم بند بچه)، لَکِ اِناو(پارچه حنا)، ساراخ(بقچه)، پِشَنی‌بَند (پیشانی بند)، لَک نَنی (گهواره آویز)، مَجمیَه پیش (پوشش سینی)، سَر کِئز( در پوش کوزه) و ….»
اعتقاد به عروسک‌های گراشی
گراشی‌ها خصوصا قدیمی‌تر ها اعتقاد خاصی برای هر کدام از عروسک‌ها قائل هستند. شیرین‌بیان از آن دست گراشی‌هاست و می‌گوید: «به خاطر اینکه عروسک‌های محلی شهرم گراش است، بله به آن‌ها اعتقاد دارم.» او ادامه می‌دهد: «روی این بخش از صحبت من به مردم گراش است که این عروسک‌ها را به فراموشی نسپارند و حمایت کنند.» اما جباری می‌گوید: «من اعتقاد ندارم. ولی عروسک‌هایش را دوست دارم. دلم می‌خواهد نسل‌های بعد هم صنایع دستی گراش را فراموش نکنند و به آن بها بدهند.»
شما هم اگر عروسک‌سازِ قدیمی گراش را می‌شناسید معرفی کنید.
