نمای خانه‌های گراشی‌ها گرایش چشم‌گیری به سمتِ نماهای رومی داشته است. محمدامین خواجی، کارشناس ارشد معماری و دانشجوی ارشد عبوم قرآن و حدیث، در مقاله‌ای، این نماها را از دید معماری و فرهنگی نقد کرده است. «تشکیل کمیته منظر شهری توسط شهرداری» یکی از راه‌حل‌های خواجی برای حل این معضل است.
یادداشت کامل محمدامین خواجی:
(کارشناس ارشد معماری و دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث)
گراش شهری‌ست با قدمت و در منطقه، به شهری که مردمانش بر عقاید و فرهنگ اصیل خود پایبند بوده، معروف است. موضوعی مدت‌هاست در بین متخصصین و دغدغه‌مندان در حوزه معماری در شهرستان مورد بحث و بررسی است. بحث کالبد و سیمای شهری و نماهایی که در دید عمومی مردم قرار دارد بخاطر تاثیراتی که بر انسان می‌گذارد از اهمیت به سزایی برخوردار است.
در گذشته ساختمان‌های شهر بر اساس عقاید و فرهنگ و با حفظ اصول همسو با تفکر معماری کشور پیش رفته است ولی نمای خانه‌ها در طول چند دهه گذشته تغییرات زیادی را داشته است، با مروری سطحی متوجه می‌شویم در هر مقطعی کارهایی مد و بعد از مدتی کنار گذاشته شده است. در زمان حال با آمدن نماهای رومی(در اصل التقاطی) و نماهای مشکل‌دار دیگری مثل کامپوزیت(آلوباند) روبرو هستیم که معضلی برای معماری شهرستان به وجود آورده است. البته اکثر مناطق کشور با این معضل روبرو هستند ولی درصد رومی شدن گراش طوریست که یک فرد ساکن روم ایتالیا هم وارد شهر گراش شود از دیدن این نماها شگفت‌زده خواهد شد. در حال حاضر از رومی‌ها نیز رومی‌تر شده‌ایم!
همانگونه که مستحضر هستید چند مدتی است که طرح و نماهای به اصطلاح رومی مثل لباسی ناهمگون بر تن نماهای ساختمان‌های گراش شده است و اتفاقی بد که سبب میشود آیندگان نقدهای جدی بر این میراث بجا مانده، به ما داشته باشند.
معایب این نوع نماها:
۱. از منظر تاثیرات محیطی و جنبه‌های روانی این نماها بر انسان:
محیط و نماها نباید به گونه‌ای فخرفروشی کند که انسان احساس غریبگی نسبت به آن داشته باشد. انسان با قرار گرفتن و نگاه کردن به این نماهای کلاسیک، احساس حقارت می‌کند و در حقیقت گویی ساختمان خود را به انسان غالب می‌کند. محیط باید بستر رشد روحی و روانی انسان باشد تا بتواند به جایگاه اصلی خود نزدیک شود. با یک سوال می‌توان تفاوت‌ها را احساس کرد که آرامش مردم و ارتباط روحی‌شان از بناهای قدیمی شهر بیشتر است یا این خانه‌های رومی؟ و کدام را از خود می‌دانند؟
۲. از منظر مقاومت در برابر زلزله:
وقتی وزن نما با وجود این سنگ‌های قطور برش خورده افزایش پیدا می‌کند این یعنی کم شدن مقاومت ساختمان در برابر زلزله به خاطر وارد شدن بارها اضافی در جداره ساختمان.
۳. از منظر فرهنگی:
در برخی خانه‌ها دیده میشود که مجسمه خانم‌های نیمه عریانی در نما نصب شده است. جالب است میبینیم در همان خانه بنر ۴ قل نصب شده و بسم الله و ان‌یکاد نیز در برخی از سردرها نوشته شده و میبینیم یک خانم کامل محجبه و چادری در حال زندگی کردن در این خانه می‌باشد که معتقد به ارزش‌ها و مبانی اسلامی و ایرانی تست! اینها تضادهای جدی است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. عملا ما فرهنگ و ارزش‌های اسلامی و ایرانی را کنار گذاشته و در حال تقلیدکورکورانه از آثار فخرفروشانه‌ی کشورهای غربی هستیم.
۴. تضاد با فرهنگ و معماری ایرانی اسلامی
تضاد با اصول ۵ گانه معماری ایرانی :
۱ ) درونگرایی: یکی از باورهای مردم ایران زندگی شخصی و حرمت آن که این امر به گونه‌ای معماری ایران را درون‌گرا ساخته‌است. و برعکس سبک‌های بیگانه‌ای که معماری را برون‌گرا تعریف کرده و اصولی مثل حفظ حریم و حیا و فرهنگ مورد توجه قرار نگرفته هست.
۲) پرهیز از بیهودگی: در معماری ایران تلاش می‌شده کار بیهوده در ساختمان‌سازی نکنند و از اسراف پرهیز می‌کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از آن مراعات می‌شده‌است. در قرآن آمده «مؤمنان، آنان‌که از بیهودگی روی گردانند». پس هم معماری ایرانی و هم اسلامی با استفاده از عناصر و فرم و مصالح و هر چیز اسراف‌گرایانه و تجملاتی و بیهوده‌ای مخالف است.
۳) مردم‌واری : مردم محوری به معنای رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی با اندام‌های انسان و توجه به نیازهای جسمی و روحی او در کار ساختمان‌سازی است. ارتفاع زیاد کردن و استفاده از عناصر با ابعادهای زیاد با وجود تناسبات مورد نیاز انسان در بعد فیزیکی و نادیده گرفتن نیازهای روانی مردم و جامعه یعنی خارج شدن مردم محوری از معماری. نمای ساختمان‌ها به عنوان پوسته‌ای برای وصل حریم درون و بیرون بنا هستند و قرار نیست تنها پاسخگوی ماهیت بصری مالکان باشند. بخشی از پیامدها به شکل غیر مستقیم در رفتار شهروندان متجلی می شود و در واقع بر مجموعه هویت شهری اثرگذار خواهد بود، از آنجایی که نما در دید عموم قرار دارد، به عنوان یکی از حقوق شهروندی تعریف میشود.
۴) خودبسندگی: معماران ایرانی تلاش می‌کردند ساخت مایه‌ی مورد نیاز خود را از نزدیک‌ترین جاها به دست می‌آوردند و چنان ساختمان می‌کردند که نیازمند به ساخت‌مایه‌ی جاهای دیگر نباشد و «خودبسنده» باشند. در عصر حاضر ما در فکر و تئوری معماری نیز باید خودکفا و متکی به خود باشیم و دیدمان به جوامع غربی و دیگران برای کپی‌برداری بدون تفکری عمیق نباشد. در بخش اقتصاد، کشور بر اساس اقتصاد مقاومتی قدرت می‌گیرد. این مؤلفه در معماری این عصر نیز می‌تواند شکل بگیرد و معماری با حفظ اصول و علم گذشته به‌روز و بر اساس نیازها و علم روز امروزی گردد.
۵) نیارش(دانش ایستایی، فن ساختمان و ساختمایه (مصالح) شناسی): استفاده از اندازه و تناسبات و هندسه و زیبایی نیز اصلی مهم در معماری بوده است.
۵.تضاد با مبانی دینی و معماری اسلامی:
اسلام دین همه جانبه‌ای است که به همه امور زندگی انسان توجه دارد. اسلام با فخر فروشی، تجمل، برتری‌جویی، اشرافی‌گری، شبیه به کفار شدن، اسراف، پرداختن به هواهای نفسانی، پرداختن به کارهای بیهوده کاملا مخالف می‌باشد. سعی میشود با آیات و احادیثی این مبانی به صورت خلاصه تبیین شود.
- صحبت‌های حضرت هود با قوم عاد:
سوره شعرا: آیا شما بر روی هر مکان بلندی به بیهوده کاری و بدون نیاز، برجی عظیم و برافراشته بنا می‌کنید؟(۱۲۸)
و قلعه‌ها و کاخ‌های استوار و مجلل برمی‌گیرید، که شاید جاودانه بمانید؟(۱۲۹)
- پیامبر اکرم (ص):
هر کس بنا و ساختمانى را براى خودنمائى و شهرت براى خویش بالا برد، روز قیامت آن بنا را از قعر هفتمین طبقه زمین بر دوش کشد در حالى که آتشى باشد شعلهدار، سپس چون طوق بر گردن او افکنند، سپس وى را با آن طوق در آتش دوزخ بیندازند، و هیچ چیز مانع او از این عذاب نباشد تا به قعر جهنّم رسد جز اینکه توبه کند(و آن را با صاحبش باز گرداند). پرسیدند: یا رسول اللَّه چگونه ساختمان ریائى و براى شهرت بنا مىکند؟ فرمود: بنائى بسازد که از اندازه احتیاجش بیش باشد براى برترى جستن بر همسایگان و فخر فروختن به آنان که همگنان و برادران دینى اویند. (ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص: ۳۱۶)
- محسن قرائتی :
درباره تجملات روایات زیادی داریم «مَرَّ الْحُسَیْنُ ع بِدَارِ بَعْضِ الْمَهَالِبَهِ فَقَالَ رَفَعَ الطِّینَ وَ وَضَعَ الدِّینَ» (مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۶۷) امام حسین خانه‌ای را دید که خیلی مجلل بود فرمود گل‌ها را بالا برده دین خود را پایین آورد.
حدیثی داریم که حضرت فرمود «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ هَوَاناً أَنْفَقَ مَالَهُ فِی الْبُنْیَانِ»(مستدرکالوسائل، ج۳، ص۴۵۵) یا «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ سُوءاً أَهْلَکَ مَالَهُ فِی الْمَاءِ وَ الطِّینِ»(مستدرکالوسائل، ج۳، ص۴۶۷) همین که خدا کسی را می‌خواهد خراب کند به سرش می‌اندازد بنایی بی دلیل انجام بهد و هر کس عاشق بنایی شد معلوم میشود گناهی کرده است و خدا می‌خواهد حال او را بگیرد.
- مردى به امام حسین (ع) عرض کرد:
خانهاى ساختهام، دوست دارم، شما وارد آن شوید، و در پیشگاه خداوند دعا کنید. پس آن بزرگوار وارد خانه شد و یک نگاهى کرد، و فرمود: «آیا خانه خود را خراب کرده و خانه دیگران را آباد کردهاى؟ مردم زمین ، تو را فریفتهاند، و اهل آسمان از تو خشمگینند.» (مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبیه الخواطر، ص: ۱۴۵)
- از امام علی(ع) روایت شده که فرمود:
کسی که خود را شبیه قومی نماید، از آنها شمرده خواهد شد (دعائم الاسلام، قاضی نعمان مغربی، ج ۲، ص ۵۱۳ , نوری طبرسی، میرزا حسین،ج ۱۷، ص ۴۴۰)
- در ساخت شهر و مسکن تا آنجا که به اسراف کشیده نشود می‌توان از زیبایی های طبیعی و مصنوعی استفاده کرد.
سوره اعراف: بگو: زینت‌های خدا و روزی‌های پاکیزه‌ای را که برای بندگانش پدید آورد، چه کسی حرام کرده؟! بگو: این [زینت‌ها و روزی‌های پاکیزه] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده‌اند [البته اگر چه غیرمؤمنان هم با آنان در بهره‌وری شریکند، ولی] در قیامت فقط ویژه مؤمنان است؛ ما این گونه آیات خود را برای گروهی که می‌دانند [و اهل دانش و بصیرت‌اند] بیان می‌کنیم. (۳۲)
+ راه‌حل‌هایی برای حل معضل کنونی
- تشکیل کمیته منظر شهری توسط شهرداری:
یکی از اصلی ترین راه حل این گزینه می‌باشد . این کمیته می‌بایست در مرحله صدور پروانه به صورت هفتگی برای بررسی نماهای ارایه شده، نشست تشکیل دهند.
در دستورالعمل نحوه تشکیل و مدیریتِ کمیته‌های ساماندهی منظر شهری در مصوبه شورایعالی شهرسازی و معماری ایران درخصوص ضوابط و مقررات ارتقاء کیفی سیما و منظر شهری مورخ ۲۵ / ۰۹ / ۱۳۸۷ ) آمده است که: (ماده ۳ دستورالعمل) کمیته منظر شهری در هر شهرداری با عضویت معاونت/واحد شهرسازی و معماری شهرداری به عنوان رئیس کمیته، رئیس سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری) در کلانشهرها(و مسئول واحد زیباسازی) در سایر شهرها(به عنوان عضو، نماینده تام‌الاختیار اداره راه و شهرسازی استان به عنوان عضو، یک نفر کارشناس ارشد یا دکتری شهرسازی ترجیحا مدرس دانشگاه( و یک نفر کارشناس ارشد یا دکتری معماری(ترجیحا مدرس دانشگاه) به عنوان اعضای علمی کمیته، نماینده شهرساز یا معمارِ سازمان نظام مهندسی شهرستان و نماینده شورای اسلامی شهر به عنوان عضو ناظر در محل معاونت شهرسازی و معماری(در کلانشهرها در مناطق و در سایر شهرها در معاونت/حوزه شهرسازی و معماری) تشکیل میشود.
- تدوین و ابلاغ دستورالعمل و الگوها و راهنماهای مورد نیاز از سوی کمیته منظر شهری شهرداری با همکاری کمیسیون معماری شهرسازی در شوراهای اسلامی شهر جهت استفاده عموم
- ناظرین ساختمانی: تاکید ناظران ساختمان بر اجرای نماهای که در مرحله اجازه کار به تاییدیه کمیته منظر رسیده است و در صورت مغایرت آن با اجرا به کمیسیون مربوطه طبق قانون ارجاع داده شود.
- تبیین عمومی و روشنگری‌های مردمی: آگاه سازی های عمومی در فضای حقیقی و مجازی
- صحبت با کارفرمایان توسط مهندسین و پیمانکاران پروژه: صحبت تخصصی طراحان و مهندسین و پیمانکاران پروژه با مالکان ساختمان‌های مورد تقاضای این نوع نماها برای توجیه و تغییر دادن نظر آنها
- طراحی نکردن این سبک از نماها توسط همه مهندسین معمار در سطح شهرستان
معمار و مهندس ساختمانی که دارای تحصیلات دانشگاهی است، نباید به اجرای نماهای نامتناسب تن دهد؛ بلکه باید با انتقال دیدگاهای کارشناسانه و ارایه طرح‌ها و نماهای متناسب وخلاقانه نظر صاحب ملک را برای ساخت اینگونه نماهای نامتعارف و ناهمگون تغییر دهد.
- ورود بیشتر کمیته معماری در نظام مهندسی و دفتر نمایندگی نظام مهندسی شهرستان: در جهت برگزاری کلاس های توجیهی برای مهندسان و دادن الگوهای مناسب نما با توجه به ذائقه و فرهنگ مردم شهر و بر اساس معماری ایرانی اسلامی.
- تغییر آموزشی در دانشگاه و مراکز آکادمیک: باید در دانشگاه ها ،اصلاحات آموزشی در خصوص استفاده از مبانی و اصول معماری ایرانی و معماری اسلامی بر اساس علم روز برای عصر کنونی، صورت پذیرد . البته این مورد در مقیاس کلان و در سطح کشور مطرح می‌باشد.
