هفت‌خان خَرَک‌رنگ

این یادداشت پیش از این در یازدهمین شماره نشریه فانوس منتشر شده است.

راضیه سیاح: «بَسِّ فسیل» منظره‌ای‌ست کم وبیش آشنا و خاطره‌انگیز برای ما گراشی‌ها. اگر بگوییم حداقل گوشه‌ای از خاطرات هر جنوبی، یک درخت نخل ایستاده است، بی‌راه نگفته‌ایم!

نخل، نعمتی ارزشمند است که جنوبی‌ها از تمام اجزای آن استفاده می‌کنند؛ از خرمای آن در مراحل مختلف خلاله، خرک، دمبزک و رطب گرفته تا پنیرک آن(پیزگ) برای استفاده‌های دارویی وخوراکی. از برگ وشاخه‌های آن(پِش) برای ساخت جارو، حصیر، زنبیل و… گرفته تا ساقه آن(مائی) برای ساخت صندلی صحرایی و انداختن تویِ آبِ باران‌هایِ چهل‌پسین برای مائی‌سواری!

از ذکر محاسن نخل که بگذریم به قسمت شیرین ماجرا می‌رسیم؛ خرما! در ادامه مراحل رشد و رسیده شدن این میوه ارزشمند را می‌نویسیم و شما خوانندگان گرامی هم خاطره یا خاطراتی که با شنیدن هر کلمه به یادتان می‌آید را در ذهنتان مرور کنید.

در آغاز بهار، درخت نخل شکوفه می‌زند و این شکوفه‌های خوش‌عطر، همان طارونه یا «تاره» هستند. از طارونه عرق‌گیری هم می‌کنند که عرق آن مصرف دارویی و خوراکی دارد. البته ناگفته نماند خود طارونه هم اگر جوان و نورس باشد، خوراکیِ خوش‌مزه وگران‌قیمتی است!

مرحله بعدی «هواردادن» درختان نخل است. اگرچه گرده‌افشانی درخت نخل به صورت طبیعی و با باد هم اتفاق می‌افتد اما هواردادن باعث می‌شود که درخت، ثمر بیشتری داشته باشد. در مرحله بعد، کم‌کم میوه‌های کوچک وسبزرنگی بر شاخه‌های درخت به چشم می‌خورد که این مرحله کیمری نام دارد. این خرماهای کوچک از این جا به بعد باید هفت‌خوانی را پشت سر بگذارند تا به خرمای رسیده تبدیل شوند! در مدت چند هفته کم‌کم به درصد قند میوه اضافه شده و رنگ آن هم تغیر می‌کند و بعضی از این میوه‌های کوچک به «خَلاله» تبدیل می‌شوند.

خلاله به دلیل وجود ماده‌ای معدنی به نام تانن، طعم گسی دارد و به همین دلیل طرفدارهای خاصی هم دارد! اکثر مردم ترجیح می‌دهند خرما را در مراحل بعدیِ رشد مصرف کنند.

در مدت چند هفته کم‌کم رنگ خلاله تغیر می‌کند و گوشت آن هم نرم می‌شود و به «خرک» خوشمزه و دوست‌داشتنی تبدیل می‌شود. خرک با توجه به گونه‌های مختلف خرما، شکل‌های متفاوت و رنگ‌های مختلفی دارد.

رفته‌رفته گوشت خرک نرم و نرم‌تر می‌شود و رنگ آن هم تغیر می‌کند و نوعی خرمای زیبا به نام «دُمبَزَک» تشکیل می‌شود. این که می‌گویم زیبا، واقعا زیباست! دمبزک مرحله‌ای از رشد خرماست که نصف میوه زردرنگ وسفت‌تر و نصف میوه قهوه‌ای و نرمتر است ومرحله‌ای بین خرک و رطب است. وقتی تمام قسمت‌های دمبزک، نرم و قهوه‌ای‌رنگ شدند، رطب تشکیل می‌شود. رطب هم با توجه به گونه‌های مختلف ممکن است رنگ‌ها واشکال مختلفی داشته باشد اما غالبا قهوه‌ای یا قرمز تیره است.

یکی ازعجایب درخت نخل این است که در یک درخت، ممکن است میوه‌های مختلف در مراحل مختلف رشد باشند! یعنی تعدادی از میوه‌ها به شکل خرک، تعدادی به شکل دمبزک و تعدادی هم در مرحله رطب باشند. اگر درخت نخلِ باروری را از نزدیک دیده باشید، حتما متوجه شده‌اید که نحوه قرار گرفتن میوه‌ها به شکل منظم و مجموعه‌ای است. هر درخت نخل از تعداد محدودی «پاگ» تشکیل شده و هر پاگ هم متشکل از چند «لِگَرَه» است. روی هر لگره، خرماهای زیادی قرار دارد.

اگر به درخت، رسیدگی کامل شده باشد و ثمر خوبی داشته باشد، تعداد زیادی خرما در هر پاگ وجود دارد و ممکن است پاگ به دلیل سنگینی بار بشکند! به همین دلیل در مرحله‌ای به نام «اَواس بَرِن» پاگ‌های سنگین را روی شاخه‌های جوانتر درخت نخل(پِش) می‌گذارند تا قسمتی از وزن آن را هم پِش تحمل کند و مانع از شکسته شدن پاگ شود.

بعد از گذشت مدتی، رطب‌ها آب‌شان را به مرور از دست می‌دهند و چروکیده می‌شوند ودر نهایت خرمای رسیده تشکیل می‌شود. خرمای رسیده، شیرین‌ترین وبادوام‌ترین نوع خرماست. این خرما به شکل‌های مختلف نم، دوشابی و… نگه‌داری می‌شود تا بتوان در درازمدت از آن استفاده کرد. به همین خاطر است که هر موقع از سال که به خانه یک گراشی بروید و از او خرما بخواهید، یا از خرمای دوشابی خمره‌های انباری برایتان می‌آورند، یا از خرمای نمی که در فریزر گذاشته‌اند! حتی اگر خوش‌شانس باشید ممکن است از رطب ودمبزک‌های انبار شده در فریزر هم بهره‌ای داشته باشید!