مرمت برکهٔ حاج‌اسدالله؛ بیم‌ها و امیدها

غلامرضا آرمان‌مهر، مهندس معماری و مدیرعامل انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی گراش (ایکوموس) در گفت‌وگو با پندری به این سؤال‌ها پاسخ داده است. او تنها فردی است که در جنوب فارس صلاحیت مرمت آثار باستانی را از سازمان برنامه و بودجه را دریافت کرده و مرمت مسجد آخوند، سرای سعادت و حمام دهباشی را در کارنامه دارد.

چرا برکه‌ی حاج‌اسدالله برای ما اهمیت دارد؟

آرمان‌مهر در ابتدا به مواردی که این برکه را برای ما بااهمیت می‌کند توضیح داد و گفت: «اهمیت برکهٔ حاج‌اسدالله کجاست که ما این هم رویِ آن تاکید داریم؟ اولین مورد این است که یک اثر از مجموعه‌ی دهباشی است و به نام شخصِ خود حاج‌اسدالله است. همین‌طور که می‌دانیم حاج‌اسدالله یک از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیت تاریخی گراش است. و چون برکه به نام خودش مانده است، ارزش برکه بالاتر می‌رود.»

او ادامه می‌دهد: «دومین مورد، ویژگی‌های خاصِ معماریِ این برکه است. نوعِ قوس گنبدِ این آب‌انبار با دیگر آب‌انبارهایی که می‌بینیم متفاوت است. باقی آب‌انبارها مثل برکه‌‌ی حاج‌ابوالحسن در هفت‌برکه، منحنی بیشتری دارد. خیز گنبد در این برکه بیشتر است و قوس صاف‌تری دارد. تئتخ و طاق‌‌هایی که در این آب‌انبار طراحی شده از لحاظ معماری منحصر به فرد است نسبت به باقی برکه‌ها. مورد بعد از لحاظ ابعاد و اندازه است که بعد از برکه‌ی کَل دومین برکه‌ی بزرگ گراش است. و در حال حاضر، بزرگ‌ترین برکه‌ی گنبددارِ گراش است. همچنین موقعیت مکانی خوبی که این برکه در جمع‌اوری آب‌ها و رودخانه‌های فصلی دارد، باعث شده است که ارزش خاصی برای ما داشته باشد.»

برای ترمیم این برکه پیگیری صورت گرفته؟

شروع پیگیری‌ها برمی‌گردد به حدود ۷ سال پیش. آرمان‌مهر می‌گوید: «آنچه من به یاد دارم، از سال ۹۳ و ۹۴ پیگیر وضعیت برکه بودیم و جلسات متعددی با فرمانداری، اداره میراث و اوقاف برگزار شد. عواملی باعث به خطر افتادن این اثر تاریخی می‌شد را همیشه گوشزد می‌کردیم. نکات را ریز به ریز کنار هم قرار گرفته تا وضعیت برکه بحرانی شده است. از کوچکترین مسائل از جمله ریختن آبِ فاضلاب خانه‌ها به داخل برکه، چسبیدن آسفالت تا مرزِ خود برکه، عدم رعایت حریم، دست بردن در مکانیسم طبیعی تئتخ و سبزه‌هایی که رویِ آن روییده، ریز به ریز به بنا ضربه می‌زد. و ضربه‌های اصلی در که پس از بارندگی‌ها، فرسایش مصالح و در نهایت بی‌توجهی به آن، بخشی از گنبد فرو نشست. گنبد خودش را از دیواره (شاوره) جدا می‌کند و ترک‌هایی هم وجود دارد. این نشان می‌دهد که گنبد کم‌کم خودش را جدا می‌کند. الآن اگر بی‌توجه باشیم این سوراخی که الآن وجود دارد، روز به روز بیشتر می‌شود و خدای ناکرده کل گنبد فرو می‌ریزد.»

او به جلسات بی‌نتیجه اشاره می‌کند و می‌گوید: «سالیانه و چندماهانه جلسات برگزار می‌شد و هیچ خروجی‌ای هم نداشت که یک ارگان متولی شود و بشود کارها را دنبال کرد. یکی از جدی‌ترین پیگیری‌ها، مربوط به بازدید نماینده بود که با پیگیری نماینده، آقای حسین‌زاده و پیگیری کارگروه عمران و شخصِ مهندس احمدعلی عبدالهی انجام گرفت. آنجا از نردیک دیدند، گفت‌وگو شکل گرفت و گوش‌زد کردیم. و گفتیم یکی از متولیان این آب‌انبار اداره اوقاف است با توجه به اینکه این آب‌انبار وقفی است، و توقع اول ما هم از اوقاف است. پیشنهادی مطرح شد که زمین‌های وقفی‌اش را از لحاظ شرعی و قانونی منعی ندارد، بفروشید که خرجِ این آب‌انبار کند. چون خودِ حاج‌اسدالله موقوفات زیادی داشته است. حتی این پیگیری‌ها باعث دیدار با مدیرکل اوقاف استان، با حضور آقای حسین‌زاده، بنده و رئیس اداره اوقاف گراش شد. که آن هم نهایتا نتایج خاصی نداشت. چند ماه پیش هم شورا جلسه‌ای تشکیل داد و چون انگیزه‌ی خاصی نبود، پیگیری نشد.»

الآن چه باید کرد؟

او به این سؤال اینگونه پاسخ می‌دهد: «مسئله حساس و پیچیده‌ای است. چون رفتارِِ بناهای تاریخی نسبت سازه‌هایی که با استاداندارهای نظام مهندسی است، متفاوت است. حتی تحلیلش هم از عهده‌ی آن‌ها خارج است. در مرحله‌ی اول اینکه باید یک همفکری با متخصصین و باتجربه‌های این حوزه صورت بگیرد. در این مدت من چندین ساعت با سه نفر از یزد، عباس تشکری، متخصص حوزه مرمت و آقای حامد عزیزی، تحلیل سازه‌ای گنبد تاریخی و از مشاور همیشگی مهندس هانی زارعی، کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی صحبت و مشورت کرده‌ام.»

به نظر می‌رسد هنوز کورسویِ امیدی برای ترمیم وجود دارد. آرمان‌مهر می‌گوید: «امیدواری این است که می‌گفتند هنوز هم می‌شود برای این گنبد کاری کرد. هرچند خیلی سخت است و با قاطعیت نمی‌شود نظر داد. یکی از احتمال‌ها این است که در حین اجرا ممکن است فرو بریزد که خطر جانی برای کارگران نیز دارد. الآن تاکید بر آن است که هر طوری شده، باید برای قسمت آسیب‌دیده داربستی نصب شود و با چنگ و دندان حفظ شود که در بارندگی‌های بعدی بیشتر تخریب نشود. هر طوری هست باید این را حفظ کنیم تا بعد از بارندگی‌ها؛ که احتمالا می‌شود بعد از سال. تازه آنجا عملیات‌ها را آغاز کنیم.»

او می‌گوید: «بعد باید دور تا دور آب‌انبار به صورت علمی داربست‌کشی شود که به خودِ بنا آسیبی نزند. بعد از بیرون گنبد لایه‌برداری کنیم، تا بعد ببینیم به چه می‌رسیم. بعد هر جا که آسیب بیشتری داشت و قابل استحکام‌بخشی است، بعد از لایه‌برداری ترمیم شود. جایی که سوراخ شده و ریزش کرده، اگر آسیب‌ جدی‌تر نشد، ان‌شالله می‌شود با دقت و الگویِ قبلی دوباره بازسازی شود. کار سختی است ولی نشد نیست.»

مشکل این برکه در گنبد خلاصه نمی‌شود. آرمان می‌گوید: «این وضعیت گنبد است. جدا از آن در تئتخ و شاوره‌ی برکه هم مشکلاتِ جدا از این مورد هم دارد که علت آن فرسایش مصالح است. پایهٔ طاق‌ها (تئتخ‌ها) نشست کرده. می‌تواند موضوع گنبد و فرسایش مصالح می‌تواند به هم مرتبط باشد که البته این مورد کارِ راحت‌تری است ولی نباید از آن غافل شد. و در آخر باید یک حریمی برای برکه قائل شد و آسفالت‌هایی که به برکه چسبیده تا هر جا که ضوابط میراث اجازه بدهد برداشته شود و برای برکه حریم تعریف شود. البته آب‌هایی که به داخلِ آب‌انبار هم ریخته می‌شود باید کنترل شود. از ورودِ فاضلابِ اطراف هم باید جلوگیری شود. البته موارد ریز دیگری است که ان‌شالله در پیشگاه تاریخ روسفید شویم. و از این اثر ارزشمند نیاکان‌مان پاسداری کنیم.»

آرمان‌مهر در پایان گفت: «البته من پیگیر مسائل فنی هستم و در اولین فرصت از اساتیدی که اسم بردم دعوت می‌کنم که حضوری برکه را ببینید. و اگر لازم بود از افراد دیگر هم مشاوره می‌گیریم.»