آیا نظام جمهوری اسلامی کارآمد بوده یا خیر؟

پندری: دکتر امیرحمزه مهرابی، استاد دانشگاه، در چهل و سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، در یک مقاله‌ی بلند با نگاهی علمی به این موضوع پرداخته که آیا نظام جمهوری اسلامی کارآمد بوده یا خیر؟ متن کامل این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

همزمان با  دهه فجر و آغاز چهل و سومین سالگرد انقلاب اسلامی، بنا داریم  با زبانی ساده به این موضوع بپردازیم. عده ای بابیان دلایلی، نظام جمهوری اسلامی را ناکارآمد معرفی کرده و برخی نیز با ذکر شواهدی این نظام را کاملاً کارآمد می دانند.

به جای تأیید یا رّد این دو دیدگاه، بحثی مختصر پیرامون کارآمدی را مطرح کرده و قضاوت را به خوانندگان عزیز واگذار می کنیم:

کارآمدی در «لغت» یعنی، اثربخشی، قابلیت، لیاقت و سودمندی.

 کارآمدی در «اصطلاح»: موفقیت در تحقق «اهداف» با توجه به «امکانات»، «شرایط» و «موانع»

با این تعریف در بررسی کارآمدی یک نظام باید میزان تحقق اهداف را با توجه به امکانات ( منابع مادی و معنوی، استعداد ها، ظرفیت ها و ساختارها) و شرایط (سیاسی، اقتصادی، نظامی ،فرهنگی، زمانی، مکانی و …) و همچنین میزان و شدت و گستردگی موانع بررسی شود. قضاوت افراد بدون توجه به این ملاک ها ، قاعدتاً ناصحیح خواهد بود.

الف: نظریه های کارآمدی (ملاک ها و شاخص ها)

 نکته مهم در بررسی کارآمدی، ملاک و شاخص اندازه گیری است. در این زمینه نظریه های و ملاک های زیادی مطرح شده است که عمده ترین آنها عبارتند از:

نظریه عدالت، نظریه شاخص های بین المللی، نظریه توفیق، نظریه رضایت، نظریه تکلیف مداری، نظریه «خواص گرایی» یا «عوام گرایی»

در اینجا به شرح و توضیح این ملاک ها می پردازیم:

۱-نظریه عدالت : یعنی میزان توفیق حکومت در برقراری عدالت، ملاک کارآمدی آن خواهد بود. باید توجه داشت که:

اول:عدالت به معنی مساوات نیست،

دوم: عدالت انواع مختلفی دارد (توزیعی، مراوده ای و رویه ای و…)

سوم:به فرمایش مقام معظم رهبری عدالت بدون «معنویت» و «عقلانیت» انحراف است.

برای سنجش عدالت، شاخص های مختلفی وجود دارد که یکی از شاخص های رایج برای  تحقق عدالت، «ضریب جینی» است. شاخص ضریب جینی بین صفر تا ۱۰۰ است و توزیع درآمد و شکاف طبقاتی را نشان می‌دهد. هرچه این رقم بیشتر باشد از شکاف و نابرابری درآمدی بیشتر حکایت دارد.

سازمان ملل در گزارش توسعه انسانی اعلام کرده است که متوسط ضریب جینی ایران طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ حدود ۳۷.۴ شده که نسبت به ضریب ۳۸.۳ درصدی سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳ ، نشان از بهبود وضعیت توزیع درآمد و کاهش نابرابری دارد.

ضریب جینی ایران قبل از انقلاب  بالاتر از ۵۰ درصد بوده است که نشان می دهد در آن زمان فاصله طبقاتی وحشتناکی حاکم بوده است .  بر این اساس، شاخص برابری و عدالت در توزیع درآمد طی ۴۰ سال بعد از انقلاب حدود ۲۵ درصد رشد داشته است(یعنی فاصله طبقاتی کاهش پیدا کرده است).

طبق این گزارش، آفریقای جنوبی و اوکراین با ضریب جینی ۶۳.۴  و ۲۴.۱ درصدی ، دارای بیشترین و کمترین شکاف درآمدی و نابرابری درآمدی هستند.

ایران از میان ۱۴۳ کشور مورد بررسی در شکاف طبقاتی در رتبه ۶۷ و بالاتر از کشورهایی چون آمریکا(۴۱ درصد) و ترکیه(۴۳ درصد) قرار دارد و نشان از آن دارد که نسبت به ۷۶ کشور دیگر از شکاف درآمدی کمتری برخوردار است.

همچنین ایران در مقایسه با روسیه، چین، مالزی، ترکیه، مکزیک، برزیل، تایلند، اندونزی، مراکش، گرجستان، سریلانکا و … وضعیت بهتری دارد.

۲- نظریه شاخص های بین المللی: یکی از رایج ترین روش ها برای ارزیابی میزان کارآمدی، سنجش ابعاد مختلف توسعه و پیشرفت یک کشور با ملاک ها و استاندارد های بین المللی است مثل: حقوق سیاسی(انتخابات )، توسعه منابع انسانی (امید به زندگی، کیفیت و کمیت نظام آموزشی، سرانه درآمد و…).

به عنوان مثال: قبل از انقلاب اسلامی (در سال ۱۳۵۶ ) بنا به گزارش توسعه انسانی سازمان ملل، شاخص امید به زندگی ۵۵ سال بوده است در حالی که در حال حاضر این شاخص برای زنان به ۷۹ سال و برای مردان به ۷۵ سال رسیده است.که رشد حدود ۶۰ پله ای را نشان می دهد.

کتاب صعود چهل ساله نوشته سید محمد حسین راجی و همکاران  براساس این نظریه تهیه شده است . مطالعه این کتاب به میزان زیادی به سوالات و شبهات در این زمینه پاسخ می دهد و میزان کارآمدی نظام ج.ا.ا را به روشنی و بر اساس آمار و اطلاعات بین المللی نشان می دهد که واقعاً افتخار آمیز است.

در این کتاب میزان دستیابی جمهوری اسلامی ایران بــه آرمان هایی از قبیـل عدالت، اســتقلال، معنویــت، آزادی، کرامت زن، مردمسالاری دینی، گسـترش رفــاه عمومی و… را بــا اسـتفاده از نزدیکترین و متناسبترین شــاخصه های بین المللــی بــه آرمانهای انقــلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.

نکته منحصر به فرد درباره کتاب مذکور این است که ارجاعات آن بــه معتبرتریــن منابــع بین المللــی نظیــر داده هــای اطلاعاتی سازمان ملل، بانک جهانی، ســازمان جهانــی غــذا و کشــاورزی، ســازمان جهانی سـلامت، دفتر برنامه توســعه ملل متحد و دیگر مراجع آماری جهانی مســتند شــده اســت.

۳-نظریه توفیق : بر اساس این نظریه و ملاک ، میزان وصول به اهداف تعیین شده  از سوی رهبران یک نظام، ملاک کارآمدی آن خواهد بود. برای سنجش میزان کارآمدی با این ملاک، اهداف کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدتی که توسط بنیان گذار انقلاب اسلامی و رهبر معظم انقلاب معرفی شده ، استخراج می شود و با وضعیت موجود مقایسه می شود.

فرازهایی از فرمایشات رهبران انقلاب عبارتند از :

امام خمینی : اهداف ما اهداف الهی است؛حکومت اللَّه و توحید و رفتن به سمت جامعه‌ی حقیقی دینی و حاکمیت احکام الهی است.

امام خمینی : فلسفه‌ى نظام جمهورى اسلامى این است که بتواند همچنان که اسلام از مسوولان، انسانها و ملتها خواسته است، در میان مردم، عدالت، اخلاق، معنویت و رفاه مادى را به‌وجود آورد

امام خامنه ای : جمهورى اسلامى به معناى حقیقى به دنبال آن است که این مسائل را  تامین کند؛ اقتدار بین‌المللى، آزادی سیاسی، عزت، رفاه دنیا و آبادى معنوى آخرت.

سایر اهدافی که از بیانات امامین انقلاب استخراج شده است:

استقلال ، آزادی، جمهوری اسلامی ،مبارزه با استبداد و استکبار،برقراری مردم سالاری دینی ، معنویت گرایی،اجرای احکام اسلامی،آرمان خواهی،استکبار ستیزی،کمک به طبقات محروم جامعه، کمک به مستضعفان و آزادیخواهان عالم،عزت و سربلندی ملت ایران،عدالت خواهی،پیشرفت همه جانبه(رفاه دنیوی و سعادت اخروی)،آزادی و مشارکت مردم در اداره حکومت،مبارزه با فساد و اشرافی گری،زمینه سازی ظهور و… .

نکته: چون این اهداف کیفی هستند، قاعدتاً سنجش آن ها با انجام پژوهش های کیفی میسر هستند.

۴_ نظریه رضایت: بر اساس این نظریه میزان رضایت مردم از حکومت که به عنوان سرمایه اجتماعی نظام از آنها یاد می شود. نشان دهنده میزان کارآمدی آن نظام است.

نمود عینی رضایت ، حضور مردم در راهپیمایی ها ، مراسم عمومی نظام مثل تشیع جنازه شهید سلیمانی، مشارکت مردم در انتخابات و… می باشد ،هر چند عملکرد دولت ها (با گرایشات مختلف) تاثیر زیادی بر رضایت مردم از نظام دارد ولی معمولا این دو را از هم تفکیک می کنند. چه بسا مردم از عملکرد یک دولت ناراضی باشند ولی از کلیت نظام راضی باشند .از این رو شاهد هستیم که مردم در انتخابات به دلیل نارضایتی از یک جریان سیاسی به سمت جریان دیگری میل پیدا می کنند.

۵-نظریه تکلیف مداری: بر اساس این نظریه میزان تقید حکومت بر تعهد و التزام به تکالیف شرعی و احکام اسلامی بیانگر میزان کارآمدی است .

میزان تکلیف مداری یک نظان در بزنگاه ها معلوم می شود. مثلا برای موفقیت در جنگ، از روشهای خلاف شرع استفاده می کند یا خیر؟ برای منافع اقتصادی احکام اسلامیرا زیر پا می گذارد یا خیر؟

مثال:(اوایل انقلاب و در حین جنگ دو پیشنهاد از جانب غربی ها به ایران داده شد؛ یکی ترانزیت مواد مخدر از ایران و پرداخت مبلغ هنگفتی به ایران بابت ترانزیت و پرورش خوک در شمال که هر دو پیشنهاد از سوی امام خمینی رد شد.)

۶-نظریه «خواص گرایی» یا «عوام گرایی»: بر اساس این نظریه،کارآمدی یک نظام بستگی به میزان توجه به «عامه» مردم یا «خواص» جامعه دارد.

البته از نظر اسلام رسیدگی به مشکلات عامه مردم مهمتر از پاسخگویی به درخواست خواص است که معمولا بیشترین توقع و سر و صدا و کمترین شکرگذاری را دارند.

پس هرچه بیشتر به منافع عامه مردم توجه شود و جهت گیری خدمات رسانی به سمت قشر متوسط و پایین جامعه باشد ، مبتنی بر این شاخص، کارآمدی این نظام بیشتر است.

نتیجه :

اگر کسی مدعی کارآمدی یا ناکارآمدی نظامی شد ، باید از او پرسید:بر اساس کدام ملاک و نظریه به چنین نتیجه ای رسیده ای؟ اینکه در فضای مجازی و توسط دشمنان، با ملاک های غیر واقعی و  آمار های دروغ ،به ارزیابی کارآمدی نظام پرداخته بشود، کاری غیر علمی و غرض ورزانه است .

ب : خطاها و مغالطه ها در سنجش میزان کارآمدی

به هنگام ارزیابی میزان کارآمدی یک نظام یا جریان ، بطور عمدی یا ناخواسته  خطاها یا مغالطه هایی صورت می گیرد که نتیجه ارزیابی را تحت تاثیر قرار می دهد . بطوری که چه بسا موفقیت ها و نقاط قوت به شکست و نقطه ضعف بدل می شود یا برعکس.

در ادامه به برخی از این خطاها و مغالطه ها اشاره می شود:

۱-  مغالطه تعمیم جز به کل و بر عکس

در این روش به جای ارزیابی همه جانبه و کلیت یک نظام ، معمولاً با ذکر یک جزء ناقص از کل سیستم نتیجه می گیرند که کل نظام ناکارآمد است و برعکس با نشان دادن یک بخش موفق از خودشان ، سعی در القاء کارآمدی کل نظامشان را دارند، که هر دو روش غلط بوده و از تکنیک های عملیات روانی دشمن  است .

۲-  نادیده انگاری سهم هریک از عوامل

در کارآمدی یا ناکارآمدی یک سیستم ، همه عوامل دخیل هستند ولی تبلیغات چی ها ، عمداً سهم بخش های دیگر را نادیده می گیرند . مثلا ً اگر مشکلاتی به خاطر عدم پایبندی برخی از مسئولین و مردم به توصیه اسلام و رهبری پیش بیاید ، صرفاً آن را به پای دین و رهبری می گذارند و از نقش مردم غفلت می ورزند . دقیقاً مثل این است که مریضی داروی تجویز شده از سوی پزشک را مصرف نکند ولی عدم بهبودی او را به گردن پزشک بیندازیم و سهم و نقش بیمار در عدم بهبودی را نادیده بگیریم.

۳-تعیین اهداف بالاتر از هدف برنامه

یکی از روش هایی غلط در ارزیابی کارآمدی یک نظام یا برنامه، بیان یک هدف والاتر و وسیعتر و قضاوت در مورد میزان موفقیت آن برنامه است. مثلا در دوران دفاع مقدس، دشمنان انقلاب اگر عملیاتی انجام می گرفت که هدفش مثلا تصرف تنومه بود، می گفتند ایران قصد تصرف بصره را داشت و چون به این هدف نرسیده، پس عملیات شکست خورده است.

یا مثلا نظام جمهوری اسلامی را با حکومت نبوی و علوی مقایسه می شود و چون به آن مرحله از موفقیت نرسیده است نتیجه می گیرند پس نظام ج.ا.ا در وصول به اهداف موفق نبوده است.

نکته : البته اگر معرفی اهداف عالی برای افزایش تلاش و حرکت دقیقتر به آن سمت باشد، پسندیده است ولی اگر با این مقایسه، القای نا امیدی و یأس شود، کاری ناپسند و خلاف عقل و انصاف است.

۴-  مطلق انگاری:

کارآمدی یک امر نسبی است، همانند سایراندازه های نسبی . مثلا اگر کسی بپرسد این چوب بلند است یا کوتاه ؟ باید بلافاصله بپرسیم به نسبت چی ؟ در حالی که اگر اندازه چوب بر سانتیمتر پرسیده شود ، می توان دقیقا پاسخ داد . همینطور اگر پرسیده شود ، این کشور کارآمد است یا خیر ؟ باید پرسید به نسبت چی و کجا؟ به نسبت خودش قبل از انقلاب ؟ به نسبت کشورهای مشابه ؟ به نسبت کشورهای پیشرفته ؟ به نسبت اهداف مطلوب؟ به نسبت شاخص های بین المللی و… .

بهترین روش سنجش میزان کارآمدی، مقایسه  یک کشور با همان کشور در دو مقطع زمانی است . مثلا قبل از انقلاب و بعد از انقلاب . دوران این ریاست جمهوری با آن ریاست جمهوری.

یا مقایسه دو کشور مشابه . مثلا مقایسه ایران و عراق  که هر دو  ۸ سال در گیر جنگ بوده اند. با این تفاوت که همه کشورهای بلوک شرق و غرب و کشورهای عربی پشتیبان عراق بودند و هیچ تحریمی علیه آن صورت نگرفت.

در حالی که عمداً ،بطور کلی و مطلق گفته می شود این نظام ناکارآمد است.

۵-  تقلیل گرایی:

مخالفین نظام سعی می کنند اهداف همه جانبه و کلان نظام را به یکی از اهداف تقلیل دهند . مثلا اگر اهداف نظام در کنار پیشرفت مادی؛ مسائل فرهنگی ، معنویت ، عدالت ،استقلال، دفاع از مظلوم ، استکبار ستیزی ، مشارکت مردمی و… باشد ، فقط بر توسعه مادی تاکید می کنند و بطور عمد، ازسایر بخش ها غفلت می ورزند.

در حالی که کشورهای غربی اگر در بعد مادی پیشرفت هایی داشته اند در مسائل اخلاقی ، خانواده ، معنویت گرایی، حقوق بشر و…مشکلات جدی دارند.

۶-  مغالطه «احساس واقعیت»با « واقعیت»

احساس خوشبختی، رضایت، کارآمدی و … به میزان درک و احساس فرد از واقعیت بستگی دارد، نه خود واقعیت . مثلا اگر از کارگری پرسیده شود ؛ وضعیت معیشت شما چگونه است ؟ ممکن است پاسخ دهد: الحمدلله خوب است . ولی یک میلیاردر در پاسخ به همین سؤال بگوید: خیلی بد است، در حالی که آن کارگر ممکن است فقط ۳ وعده غذا داشته باشد، ولی آن ثروتمند تا چند نسل بعدش نیز ذخیره پول و طلا داشته باشد. احساس رضایت یا کارآمدی را می توان با تبلیغات کم و یا زیاد کرد . از این رو دشمنان با استفاده از این تکنیک سعی در« القاء » ناکارآمدی نظام دارند . در حالی که چه بسا وضع مردم بسیار بهتر از سابق شده باشد و «ضریب جینی» که شاخص مناسبی است، خیلی بهتر از قبل شده باشد( که اتفاقا طبق آمار بانک جهانی ، جایگاه ایران بعد از انقلاب اسلامی ۲۵ پله بهبود داشته است )

۷- بزرگ نمایی مشکلات

یکی دیگر از شگردهایی که برای ناکارآمدی یک نظام یا سازمان به کار می رود، بزرگ نمایی و اصلی نشان دادن یک مشکل کوچک و فرعی است . مثلا تخلف یک نیروی انتظامی، یک قاضی و یا مامور سد معبر شهرداری چنان بزرگ نمایی می شود که گویا جهان «کن فیکون» شده است و می شود مسئله اصلی کشور .

۸- برخورد سیاسی با امور غیر سیاسی

نظام ها و جریانات و طیف های سیاسی برای ناکارآمد نشان دادن جریان رقیب، تلاش می کنند یک حادثه عادی را رنگ و لعاب سیاسی بدهند تا برای تطهیر جریان خودی و تضعیف جریان مقابل از آن بهره برداری کنند . مثلا آتش سوزی ساختمان پلاسکو را نشانه ناکارآمدی نظام یا جریان انقلابی معرفی می کنند در حالی که آتش سوزی قطار ، آتش سوزی گسترده و طولانی مدت کالیفرنیا و برخورد خشن پلیس فرانسه با تظاهر کنندگان  را نادیده می گیرند.

تکنیک های زیادی در این زمینه وجود دارد که ذکر آن ها را به فرصت دیگری موکول می کنیم.

نتیجه: آن که برای ارزیابی میزان کارآمدی یک سیستم و نظام بایستی با پرهیز از خطاهای متداول در سنجش کارآمدی، ابتدا ملاک شاخص ها و اندازه گیری را انتخاب کنیم و از کلی گویی پرهیز نماییم.